Historia

KARKONOSZ WCZORAJ I DZIŚ

W dzisiejszych zagonionych czasach coraz częściej zapominamy o dawnym, pełnym tajemnic świecie naszych przodków. Nauka pomogła odkryć przyczyny zjawisk niegdyś uważanych za nadprzyrodzone, wiara w liczne istoty nie z tego świata odchodzi w przeszłość, jednak Karkonosz wciąż żyje w świadomości nie tylko mieszkańców Czech lecz także Moraw, Śląska i wielu innych regionów Europy.

SYLWETKA DUCHA GÓR W LITERARURZE

Współczesny, najbardziej rozpowszechniony wizerunek pana Karkonoszy jest jednoznaczny: oto rosły, starszy mężczyzna w zielonym kabacie i szerokim kapeluszu, z twarzą porosłą długą brodą, z kosturem w dłoni. Chroni biednych i bezdomnych, wymierza karę za krzywdy i niesprawiedliwości. Czy jednak taki obraz Karkonosza, dawniej Rübezahla, Rybecala, Liczyrzepy faktycznie odpowiada jego pierwotnemu wizerunkowi? Czy jest on w jakiejś mierze osadzony w autentycznej tradycji?

Karkonosz, a więc Karkonosze – najwyższe góry Czech, wznoszące się majestatycznie wzdłuż północnej granicy naszej ojczyzny, są matecznikiem  mitycznego górskiego włodarza. Jest on z tutejszymi górami i ziemią trwale związany, dlatego też pierwszym ważnym wątkiem niniejszej pracy jest historyczna charakterystyka regionu. Karkonosze od samych początków ich zasiedlania były miejscem stykania się kultur, plemion i nacji. W XIX wieku, w okresie intensywnego rozwoju ruchu turystycznego, nastąpił wzrost zainteresowania karkonoską kulturą ludową, a co za tym idzie, także osobą władcy gór, Karkonosza.

Pierwotnie Karkonosz był górskim demonem, duchem kopalnianych podziemi, diabłem i czarownikiem, istotą podobnie nieprzewidywalną i destrukcyjną jak górska pogoda. Później, przede wszystkim w dziełach Paula Johannesa Preatoriusa, jawi się jako sprawiedliwy władca, wspomożyciel biedaków i ludzi uczciwych, choć czasem zdarza mu się straszyć pątników lub zabawiać kosztem wędrowców, którzy nieopatrznie zawitali w Karkonosze.

K. A. Musäus oraz inni niemieccy autorzy natchnęli stare podania duchem romantyzmu: władca gór stopniowo staje się coraz bardziej ludzki, a nawet przybiera postać szarmanckiego zalotnika. Indywidualny wkład autorski w dawne legendy w pewnym stopniu wypaczył pierwotny wizerunek Karkonosza, który zostaje postacią bajkową, w XVIII stuleciu nikt już w niego nie wierzy i pewnie dlatego w Iiteraturze epoki nabiera typowo ludzkich zachowań. Podobnie dzieje się w pierwszej czeskiej książce o Karkonoszu, przemieniającym się w trakcie opowieści z włodarza gór w wytwornego obrońcę dam, jednak nadal wzbudzającego ambiwalentne uczucia.

W ciągu XIX wieku postać Karkonosza jest coraz bardziej konkretyzowana. Dawny, wszechmocny Liczyrzepa stopniowo traci swe dostojeństwo, a wyglądem i zachowaniem coraz bardziej przypomina zwykłego człowieka.

Na początku XIX stulecia czeski pisarz oraz dramaturg Václav Kliment Klicpera, po raz pierwszy w historii literatury, używa w swej balladzie imienia „Karkonosz”. Od tego czasu Duch Gór powoli staje się podmiotem sporów narodowościowych, choć uczynienie z władcy Karkonoszy zakładnika interesów narodowych – zarówno czeskich, jak niemieckich – okazało się ślepą uliczką.

Należy również wspomnieć o wpływie ruchu turystycznego, który wraz z nieocenionym wkładem niemieckich autorów literatury przyczynił się w ogromnej mierze do popularyzacji postaci Karkonosza w Czechach oraz innych krajach Europy, zwłaszcza w Niemczech i Polsce, a nawet we Francji.

Warto również zwrócić uwagę na samo imię ducha Karkonoszy, okryte nie do końca rozwiązaną tajemnicą pochodzenia. Z zagadką imienia Ducha Gór próbowało się zmierzyć wielu historyków literatury oraz badaczy innych dziedzin nauki, jak choćby Josef Kolář, Kurt Ranke czy Konrad Zacher, jednak żadnemu z nich nie udało się jak dotąd przedstawić jasnego, niebudzącego wątpliwości rozwiązania tajemnicy.

W czeskim bajkopisarstwie przełomu XIX i XX wieku da się zaobserwować wyraźny wzrost zainteresowania tematyką Ducha Gór. Autorzy poszukują nowych motywów często znajdując inspiracje w przekazywanych ustnie ludowych podaniach, w których Karkonosz nie bywa już chimerycznym, szkodzącym innym samolubnym władyką, a staje się postacią obdarzoną zaletami. Ta tendencja utrzymuje się w literaturze poświęconej Duchowi Gór także przez całe XX stulecie.

Liczyrzepę traktuje się dzisiaj komercyjnie i wykorzystuje jako nader skuteczne narzędzie reklamy, dlatego pilnie potrzebujemy wiedzy o tym, jak na przestrzeni stuleci zmieniał się wizerunek Karkonosza i jakie czynniki owe zmiany powodowały.

Bc. Matěj Hanč